
ध्यानबारेको यो लेख ध्यान दिएर पढ्ने हो कि ?
मुकुन्द हटुवाल
हालः किर्तिपुर-६, भक्तिखेल, काठमाडौ
कभर फोटोः अशोक सिलवाल
हरेक वर्ष डिसेम्बर २१ तारिखका दिन विश्वभरि ध्यान दिवस मनाउन पाउनु हाम्रो लागि खुशीको कुरा हो। जसरी हरेक जुन २१ का दिन विश्व योग दिवस मनाइन्छ, त्यसै गरि डिसेम्बर २१ तारिखका दिन यो दिवसले सम्पूर्ण मानवजातिलाई मानसिक शान्ति, आत्मिक समृद्धि र स्वस्थ जीवनशैलीको महत्वलाई उजागर गर्न प्रेरित गर्दछ। संसारभरि यो दिवसले ध्यानको महत्वलाई जोड दिंदै मानिसहरूलाई आत्म-अवलोकन, आत्म-साक्षात्कार र मनको शान्ति प्राप्त गर्न प्रेरित गर्दछ।
ध्यानको महत्व
ध्यानको ऐतिहासिक र सांस्कृतिक महत्व छ। प्राचीन समयमा ऋषि-मुनिहरूले ध्यानलाई आफ्नो जीवनको अभिन्न अंग बनाएका थिए। आजको दिनमा पनि ध्यानले मानसिक स्वास्थ्य, आत्मिक विकास र सामाजिक समृद्धिमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्याएको छ। ध्यानको अभ्यासले तनाव कम गर्न, मानसिक स्थिरता प्राप्त गर्न र सकारात्मक सोचलाई प्रोत्साहन गर्न मद्दत गर्दछ।
ध्यान केन्द्र र पहल गर्ने संस्थाहरु
नेपालमा विभिन्न ध्यान केन्द्र र संस्थाहरूले ध्यानको अभ्यासलाई प्रोत्साहन गरिरहेका छन्। योग चौतारी नेपाल जस्ता संस्थाहरूले नियमित रुपमा ध्यान कक्षा सञ्चालन गरेर मानिसहरूलाई मानसिक शान्ति प्राप्त गर्न सहयोग पुर्याउँछन्। विपस्सना ध्यान केन्द्र ले बुद्धको शिक्षालाई आधार मानेर ध्यानको अभ्यास गराउँछ। ओशोधारा ध्यान केन्द्रले ओशोको शिक्षालाई आत्मसात् गरेर ध्यानको विधिहरू प्रस्तुत गर्दछ। जीवन विज्ञान ध्यान योग तथा ध्यान केन्द्र ले योग र ध्यानको संयोजनबाट मानिसहरूको स्वास्थ्य र चेतनाको विकासमा योगदान पुर्याइरहेको छ। तपोवन ध्यान केन्द्रले प्राकृतिक वातावरणमा ध्यान अभ्यास गराएर मानिसहरूलाई शान्ति र आत्म-सम्बन्धको अनुभव गराउँछ।

जीवनमा ध्यानको औचित्य
ध्यानको अभ्यासले शरीर, मन, बुद्धि र आत्माको स्वस्थतालाई सन्तुलित राख्न मद्दत गर्छ। जीवनमा खाना, पानी र स्वासको जस्तै ध्यानको आवश्यकता छ। यहाँ जीवनका विभिन्न पक्षहरूमा ध्यानको महत्वलाई बुझेका छौं।
शरीर
ध्यानले शरीरलाई स्वस्थ र तन्दुरुस्त राख्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। नियमित ध्यानले रक्तचाप नियन्त्रणमा राख्न, प्रतिरक्षा प्रणालीलाई मजबुत बनाउन र शारीरिक थकानलाई कम गर्न मद्दत गर्छ।
मन
ध्यानले मनलाई शान्त र स्थिर बनाउँछ। ध्यानको अभ्यासले तनाव, चिन्ता र उदासिनताको कमी ल्याउँछ। मनलाई सकारात्मक र शक्तिशाली बनाउँछ, जसले जीवनको हरेक पक्षमा सकारात्मक प्रभाव पार्छ।
बुद्धि
ध्यानले बुद्धिलाई तेज र सशक्त बनाउँछ। ध्यानले ध्यान केन्द्रित गर्न, स्मरणशक्ति बढाउन र निर्णय क्षमता सुधार गर्न मद्दत गर्छ। ध्यानले मानिसलाई रचनात्मक सोच्न र समस्या समाधान गर्न सक्षम बनाउँछ।
आत्मा
ध्यानको अभ्यासले आत्म-साक्षात्कार र आत्म-विकासमा मद्दत गर्छ। ध्यानले आत्मासँगको सम्बन्धलाई बलियो बनाउँछ र आत्मिक समृद्धि हासिल गर्न सहयोग पुर्याउँछ। ध्यानले आत्मिक शान्ति र समृद्धि प्रदान गरेर जीवनलाई अर्थपूर्ण बनाउँछ।
शारीरिक व्यायाम, ध्यान र योग बीच सन्तुलन राख्नका लागि यी टिप्सले सहायता दिन सक्छन्:
१. एकीकृत समय तालिका बनाउनुहोस्
तपाईंको दैनिक दिनचर्यामा समय छुट्याउनुहोस्:
• शारीरिक व्यायाम: ३०-४५ मिनेट
• योग: २०-३० मिनेट
• ध्यान: १०-१५ मिनेट
२. प्राथमिकता र लचिलोपन
प्राथमिकता: के तपाईंको प्राथमिकता शारीरिक शक्ति हो? मनको शान्ति हो? यस आधारमा समय छुट्याउनुहोस्।
लचिलोपन: समय अनुसार तालिका समायोजन गर्नुहोस्। यदि कुनै दिन व्यस्त छ भने, एक अभ्यासलाई छोटो बनाएर अर्कोमा समय दिइनुहोस्।
३. दिनको सही समय छनोट गर्नुहोस्
शारीरिक व्यायाम: बिहान या दिउँसो ताजा ऊर्जा प्राप्त गर्न।
योग: बिहान, शरीरलाई तान्ने र दिनको लागि तयार पार्ने।
ध्यान: बिहान वा राति, शान्ति र स्पष्टता प्राप्त गर्न।
४. मिश्रित अभ्यास
एकै समयमा समाहित गर्नुहोस्: केही योग आसनले शारीरिक व्यायाम र ध्यानलाई समाहित गर्न सक्छन्।
घुलमिल गर्नुहोस्: शारीरिक व्यायामपछि योग र ध्यान गर्ने; यसले मन र शरीर दुबैलाई आराम दिन्छ।
५. व्यक्तिगत लक्ष
लक्ष निर्धारण गर्नुहोस्: के तपाईं तनाव घटाउन खोज्दै हुनुहुन्छ? शारीरिक फिटनेस? यो लक्ष्यले तपाईंको तालिका निर्धारण गर्न मद्दत गर्दछ।
सुन्नुहोस् तपाईंको शरीरलाई: तपाईंको शरीर र मनले के चाहन्छ, त्यही आधारमा सन्तुलन गर्न।
६. नियमितता
अनुशासन: नियमित अभ्यासले मात्र प्रभावकारी परिणाम ल्याउँछ।
प्रगति ट्र्याक गर्नुहोस्: तपाईको प्रगति ट्र्याक गर्नुहोस् र आवश्यक सुधार गर्नुहोस्।
७. व्यावसायिक मार्गदर्शन
शिक्षक: योग, ध्यान र व्यायामको लागि प्रशिक्षित शिक्षकको मार्गदर्शन लिनुहोस्।
समूह अभ्यास: समूहमा अभ्यास गर्दा नियमितता र प्रेरणा बढ्छ। आजकल जुम, मिट, युटुव वा अन्य माध्यमबाट समेत योग तथा ध्यान शिविरहरु सञ्चालनमा आइरहेका छन्। तपाई ती माध्यमहरुमा समेत जोडिएर योग तथा ध्यानको आनन्द लिन सक्नुहुन्छ।
८. आत्म-प्रतिबद्धता र सन्तुलन
आत्म-प्रतिबद्धता: आफू प्रति प्रतिबद्ध हुनुहोस्। नियमितता मात्र सफलता हो।
सन्तुलन: समय-समयमा शरीरलाई आराम दिनुहोस्। सन्तुलन राख्नको लागि आराम पनि अत्यावश्यक छ।
यी टिप्सले तपाईंलाई शारीरिक व्यायाम, ध्यान, र योगको बीच सन्तुलन राख्न मद्दत पुर्याउनेछ। सन्तुलित जीवनशैली नै स्वस्थ र सुखमय जीवनको सूत्र हो।
निष्कर्ष
विश्व ध्यान दिवसले ध्यानको महत्वलाई उजागर गर्दै मानिसहरूलाई आत्म-सम्पर्क, आत्म-साक्षात्कार र मानसिक शान्ति प्राप्त गर्न प्रेरित गर्दछ। नेपालमा ध्यानको महत्वलाई प्रोत्साहन गर्ने विभिन्न केन्द्र र संस्थाहरूले मानिसहरूको मानसिक स्वास्थ्य र आत्मिक विकासमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्याइरहेका छन्। जीवनमा खाना, पानी र स्वासको जस्तै ध्यानको आवश्यकता छ। ध्यानले शरीर, मन, बुद्धि र आत्माको समग्र विकासमा मद्दत गर्छ र जीवनलाई अर्थपूर्ण र सुखद बनाउँछ। यस विश्व ध्यान दिवसमा, हामी सबैले ध्यानको महत्वलाई स्वीकार गरी जीवनमा यसको अभ्यासलाई समावेश गर्न प्रेरित हुनु पर्दछ। बर्षमा एक दिनमात्र हैन, हरेक दिन हाम्रो जीवनलाई ध्यानको माध्यमबाट सार्थक बनाऔं।
…
(नमस्कार ! नेपालनाम्चा तपाईंको मिडिया साथी हो । र, nepalnamcha@gmail.com मा परिचय, फोटोसहित मनका अनेक कुरा, सबै कुरा पठाउनुहोला ।)