रसुवामा गोसाईंकुन्ड र लाङटाङमात्र छैन
जिल्लानाम्चा-५
रसुवा जिल्ला, बागमती प्रदेश अन्तर्गत पर्ने उत्तरी भाग चीनको स्वशासित क्षेत्र तिब्बतसँग सिमाना जोडिएको राजधानीबाट नजिकको विकट हिमाली जिल्ला हो । भौगोलिक बनौट, हावापानी, वनजंगलको विविधता, नदीनाला र जलकुण्ड विभिन्न जातजातिहरूको बसोबास, रहनसहन, भेषभूषाका साथै जैविक विविधताको धनी यस जिल्लाको आफ्नै पृथक ऐतिहासिक महत्व रहेको छ । यो छिमेकी मित्रराष्ट्र चीनको स्वशासित क्षेत्र तिव्वतसँग मितेरी गाँसेर बसेको पर्यटकीय जिल्ला हो । देशकै तेस्रो पदयात्रा गन्तव्यको रुपमा रहको लामटाङ राष्ट्रिय निकुञ्ज, रामसार क्षेत्रमा सूचीकृत गोसाईकुण्ड सिमसार क्षेत्र रहेको यस जिल्ला भौगोलिक, जैविक, साँस्कृतिक, धार्मिक र पर्यावरणीय हिसावले धेरै धनी छ ।
यस जिल्लाको नामाकरण सम्बन्धमा स्थानीय तामाङ भाषामा ‘र’ को अर्थ ‘भेडाच्याङग्रा’ र ‘सोवा’ को अर्थ ‘चराउने वा राख्ने ठाउँ’ भन्ने हुन्छ अर्थात प्रशस्त चरन क्षेत्र र भेडाच्याङग्रा पाइने ठाउँ भएकोले ‘रसोवा’ भन्ने गरेको र स्थानीय बोलचालको भाषामा अप्रभंश भएर पछि रसुवा भनिन थालिएको विश्वास गरिन्छ ।
पूर्वमा सिन्धुपाल्चोक, पश्चिममा धादिङ, उत्तरमा चीनको स्वशासित क्षेत्र तिव्वत र दक्षिणमा नुवाकोट जिल्लासँग सिमाना जोडिएको रसुवाको सबभन्दा अग्लोस्थान लाङटाङ हिमाल (७,२२७ मिटर) र सदरमुकाम धुन्चे (१९५० मि.) हो ।
भौगोलिक बनावटको हिसावले उच्च हिमशिखर, नाङ्गा पहाड, भीर, पाखापखेरा, केही पहाडी एवम् बेंसी भू–भाग रहेको यस जिल्लालाई मुख्यतया तीन भाग/क्षेत्रमा विभाजन गर्न सकिन्छ ।
हिमाली क्षेत्र
समुन्द्री सतहबाट ५००० मिटरभन्दा माथि बाह्रै महिना हिउँले ढाकिने क्षेत्र यस प्रदेशमा पर्दछ । पर्वतारोहण र ट्रेकिङको लागि महत्त्वपूर्ण मानिने यस क्षेत्रमा बर्षैभरि तापक्रम ऋणात्मक हुनेगर्छ । यस क्षेत्रमा गणेश हिमाल, लाङटाङ हिमाल, लाङटाङ लिरूङ, यलापिक, लाङसिसा खर्क, साङजेन खर्क लगायतका ५,००० मिटर भन्दा अग्ला भाग तथा सधै हिउँ ढाकिरहने पर्वत श्रृखलाहरू पर्दछन् ।
लेकाली क्षेत्र
समुन्द्री सतहबाट २५०० मिटरदेखि ५००० मिटरसम्मको उचाईमा रहेको सधै हिउँदको मौसममा हिमपात हुने उच्च पहाडी भाग पर्दछ ।
विशेषगरी लाङटाङ उपत्यका, क्यान्जिङ उपत्यका, घोडातबेला, गोसाईकुण्ड, लौरीबिनायक, चन्दनवारी, माङचेत, सोमदाङ, नागथली, गञ्जला भञ्ज्याङ आदि यस प्रदेशमा पर्ने मुख्य स्थानहरू हुन् । यस भेगका मानिसहरू मौसम अनुसार बसोबास गर्ने र गोठ तल माथि सार्ने गर्दछन् । यहाँका मानिसहरू न्यानोको लागि बख्खु र ऊनीका बाक्लो लुगा लगाउने गर्दछन् भने भेडाबाख्रा, चौरी आदि पालन गर्ने गर्दछन् । तुलनात्मक रुपमा यहाँको जनजीवन कठिन रहेको छ ।
पहाडी/वेंसी क्षेत्र
समुन्द्री सतहदेखि २,५०० मिटरभन्दा तल ४५७ मिटरसम्मको भू-भाग यस प्रदेश अन्तर्गत पर्दछ । वेत्रावती, पैरेवेंसी, स्याफ्रुवेंसी, फलाखु खोलाको किनार आदि नगन्य मात्रामा बेंसी परेका स्थानहरू भएतापनि मुख्य-मुख्य स्थानहरू पहाडी भू-भाग भएकोले स्थानीय जनजीवनमा पहाडी प्रभाव अत्यधिक रहेको छ । धुन्चे, गोल्जुङ, यार्सा, सरमथली, कालिकास्थान, लहरेपौवा, ठूलोगाउँ आदि यस क्षेत्रका प्रमुख स्थानहरू हुन । यहाँको जनजीवन अन्यत्र भन्दा सामान्य भएतापनि उत्पादनको न्यूनता र उद्योग व्यापारको कमीले गर्दा जनताहरूको जीवनस्तर माथि उठ्न सकेको छैन । अझै पनि खेतीपाती र पशुपालन यस जिल्लाका बासिन्दाहरूको मुख्य पेशा रही आएको छ ।
हावापानी
समुन्द्री सतहदेखि १,९०० मिटर माथिको उचाईमा लेकाली, ५,००० मिटरमाथिको उचाईमा टुन्ड्रा हावापानी पाईन्छ । उच्च हिमाली भेगमा धरातलीय विषमताको कारण हावापानी पनि विषम रहेको छ । बेंसीमा प्रायःउष्णदेखि समशीतोष्ण किसिमको हावापानी रहेको छ । मनसुनी वर्षा र लेकाली हिमाली वर्षा हुने भएकोले जेष्ठ महिनादेखि आश्विन महिनासम्म प्रशस्त वर्षा हुने, मौसम प्रायःबदली रहने गर्दछ । आश्विन, कात्तिक, फाल्गुण, चैत्र र वैशाख महिनामा मौसम निकै राम्रो र सफा हुने गर्दछ । विश्वव्यापी उष्णता, जलवायु परिवर्तनको कारणले हिमरेखामाथि सर्दै गईरहेको र परिवर्तित जलवायुअनुसार अनुकुलित हुन मानिस, जीवजनावर, वनस्पतिहरूलाई कठिन भई जैविक विविधतामा समेत ह्रास आउन थालेको छ ।
नदीनाला, ताल तथा पोखरी
यस जिल्लाबाट बाहिर बगेर निस्कने नदीहरूमा त्रिशुली र फलाखु मुख्य छन् । त्रिशुलीको उद्गमस्थल प्रशिद्ध तीर्थस्थल गोसाँईकुण्ड हो । भोटेकोशी चीनको स्वशासित क्षेत्र तिब्बतबाट नेपाल प्रवेश गरी साविक गा.वि.स. टिमुरे, गोल्जुङ, स्याफ्रु, धुन्चे, हाकु, गत्लाङ, राम्चे, डाडाँगाउँ, ठूलोगाउँ, लहरेपौवाहुँदै बेत्रावतीबाट नुवाकोट जिल्ला प्रवेश गर्छ । भोटबाट आएको भोटेकोशी स्याफ्रुवेंसीमा लामटाङ खोलालाई आफूमा लीन गराउँदै धुन्चे गा.वि.स.को सिमाना त्रिशुली नदीको सँगमस्थलमा समाहित भएपश्चात त्रिशुली नदीको नामले प्रवाहित हुन्छ । लाङटाङ हिमालको हिमनदीको पानीबाट सुरू हुने लाङटाङ खोला ठाउँठाउँमा भीरपाखा, पखेरामा आफ्नो स्वरूप खोला, झरनाहुँदै भोटेकोशीमा बिलिन हुन्छ । यस्तै भगवान महादेवको यात्रा अवस्थामा पानीको आवश्यकता महशुस भएपछि बेतको लठ्ठी सृष्टि भएको बेतधाराबाट प्रवाह शुरू भएको फलाखु खोला जिल्लाको दक्षिणपूर्वी भाग यार्सा र सरमथलीहुँदै बेत्रावतीमा समाहित भएको छ । यस्तै अन्य खोलाहरूमा चिलिमे खोला, मैलुङ खोला, नेसिङ खोला, घट्टे खोला र अन्य स–साना खोलाहरू पनि असंख्य मात्रामा रहेका छन् ।
नेपालको रामसार क्षेत्रमा सूचीकृत १० सिमसार क्षेत्र अन्तर्गत पर्ने गोसाईकुण्ड धार्मिक र पर्यटकीय हिसावले महत्वपूर्ण ताल हो । त्यस्तै अन्य तालहरूमा पार्वतीकुण्ड, सूर्यकुण्ड, भैरवकुण्ड, सरस्वतीकुण्ड, गणेशकुण्ड, जागेश्वर कुण्ड, दुधकुण्ड, रिभरकुण्ड जस्ता कुण्डहरू यस जिल्लामा पर्यटकीय र धार्मिक आस्थाका केन्द्र हुन् ।
जैविक विविधता
टुन्ड्रा, शितोष्ण, समशीतोष्ण हावापानी र थोरै दूरीमा उचाईको धेरै फरकपनले गर्दा यस जिल्लामा उष्णदेखि हिमाली भेगमा पाईने विभिन्न किसिमका जीव तथा वनस्पतिहरू पाईन्छन् । हावापानी र भू-बनोटको विविधताको कारण १००० भन्दा बढी प्रजातिको वनस्पती जसमध्ये २१ प्रजातिको रैथाने, ८०० भन्दा बढी प्रजातिको झ्याउ, ४६ भन्दा बढी प्रजातिको स्तनधारी जनावर, २५० भन्दा बढी प्रजातिको चरा, करिब ११ प्रजातिको सरिसृप तथा उभयचर लामटाङ राष्ट्रिय निकुञ्ज र यस जिल्ला वरिपरी पाईन्छ । साल, खोटे सल्ला, चिलाउने, लालिगुराँस, उतीस जिल्लाको पहाडी तथा बेंसीहरूमा पाईन्छ भने खस्रु, तालिसपत्र, भोजपत्र, गोब्रे सल्ला, ठिङ्ग्रे सल्ला, धुपी सल्ला, लाङटाङ लार्क, चिमाललगायत गुराँसका अन्य विभिन्न प्रजातिहरू, सुनाखरीका प्रजातिहरू लेकाली तथा हिमाली क्षेत्रहरूमा पाईन्छ । फूल नफुल्ने बिरुवामा पर्ने पतझड कोणधारी लाङटाङ लार्क लाङटाङ उपत्यकामा मात्र पाइने यहाँको रैथाने वनस्पति हो । लौठ सल्ला, अतिष, कपासी फुल, पदमचाल, बिखुमा, निरमसी, जटामसी, विष/कालो विष, वनचाँप जस्ता औषधीजन्य संकटापन्न वनस्पतिहरू यस जिल्लाको सम्पत्ति हुन् ।
जैविक विविधताको धनी यस जिल्लाको अर्को चिनारी रेडपाण्डा (हाब्रे) हो । ४,८०० मिटरसम्मको उचार्इमा विशेषगरी लामटाङ क्षेत्रमा पार्इने यो जनावर नेपाल सरकारद्बारा संरक्षित जनावर हो । राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु ऐन, २०२९ ले संरक्षित जनावरको सूचीमा राखेको आसामी बाँदर, खैरो ब्वाँसो, हिउँ चितुवा, कस्तुरी मृग, तिब्बती थार त्यस्तै डाँफे, मुनालजस्ता संरक्षित पंक्षीहरू यस जिल्लाका अन्य आकर्षण हुन । यस क्षेत्रमा तिलहरी चरा, चाकाचुसक, वनचाहा, सुन गिद्ध, राज गिद्ध, जिवाहार महाचील, रणमत्त महाचील, नेपाल डिकुरे भ्याकुर लगायत विश्वमै संकटापन्न तथा लोपोन्मुख अवस्थामा रहेको १२ प्रजातिका चराहरू पनि पाईन्छ ।
हाडखोर, हिमाली गिद्ध, खैरो गिद्ध, लरवान, मधुहा, खोया हाँस, चखेवा, विजुला गैरौ, कालिजुरे हाँस, मणितुण्डक, कोङमा हिउँकुखुरा, हिमाली हिउँकुखुरा, हिमाली पिउराजस्ता चराका प्रजातिका कारण यस जिल्ला चरा अध्यायन अनुसन्धान तथा चरा पर्यटनको लागि पनि उत्तिकै महत्त्वपूर्ण रहेको छ ।
धार्मिक, सांस्कृतिक एवम् ऐतिहासिक स्थल
विभिन्न जातजाति, भाषाभाषी, सम्प्रदाय र धर्मावलम्बीहरूको बसोबास रहेको यस जिल्लामा विभिन्न धार्मिक एवम् साँस्कृतिक रूपले महत्वपूर्ण मानिने तालतलैया, मठमन्दिर, गुम्बा, गढी, धामहरू रहेका छन । साविक स्याफ्रु गा.वि.स.स्थित गोसाईकुण्ड, भैरवकुण्ड, सरस्वतीकुण्ड, सूर्यकुण्ड तथा गत्लाङ गा.वि.स.स्थित पार्वतीकुण्ड, नुवाकोट र रसुवाको सीमावर्ती साविक गा.वि.स. लहरेपौवामा पर्ने उत्तरगयाधाम, नेपाल र चीनको स्वशासित क्षेत्र तिव्वतको सिमानामा पर्ने टिमुरे गा.वि.स.मा अवस्थित ऐतिहासिकस्थल रसुवागढी र गुप्तेश्वर महादेव, धैबुङ गा.वि.स.स्थित कालिकास्थान मन्दिर, लामटाङस्थित क्यान्जिङ गुम्बालगायतका अनेकौं धार्मिक, सांस्कृतिक एवम् ऐतिहासिकस्थलहरू यस जिल्लामा रहेका छन् ।
(जिल्ला प्रशासन कार्यालय, रसुवाकोे वेभसाइटबाट)
…
(नमस्कार ! एउटा कुरा भनौं है, तपाईं पनि लेख्नु न । जीवन र जीवनसँग सम्बन्धित कुनै पनि कुरा लेख्नु । नेपालनाम्चा तपाईंको मिडिया साथी त हो । र, nepalnamcha@gmail.com यसको इमेल हो । यही इमेलमा आफ्नो परिचय, फोटोसहित आफ्ना मनका अनेक कुरा, सबै कुरा पठाउनुहोला ।)
