प्राचीन हिन्दू सभ्यताका बहुआयाम
मुकुन्द हटुवाल
प्राचीन हिन्दू सभ्यता मानव सभ्यता र संस्कृतिको अद्वितीय उदाहरण हो, जसले जीवनको हरेक पक्षलाई समेट्दै आएको छ। यस सभ्यताले कलात्मकता, जीवनशैली, शिक्षा, योग, र धर्ममा समृद्धि हासिल गरेर आधुनिक समाजलाई मार्गदर्शन गर्ने आधार तयार गरेको छ। यहाँ प्राचीन हिन्दू सभ्यताका प्रमुख पक्षहरूलाई विस्तृत रूपमा छलफल गरिएको छ।
१. कला र वास्तुकला: मानवीय सृजनात्मकताको शिखर
प्राचीन हिन्दू सभ्यतामा कलाको महत्त्वपूर्ण स्थान थियो। मन्दिरहरू, मूर्तिकलाहरू, र टुंडालहरूमा जटिल र अद्वितीय कलात्मकता देख्न सकिन्छ। यी कलाहरूले मानिसको सृजनात्मक शक्तिलाई उजागर गरे। टुंडालहरूमा उत्कीर्ण कलाकृतिहरूमा मानिसको कल्पनाशक्ति र सृजनात्मकता प्रकट हुन्छ, जसले आज पनि मानव समाजलाई प्रेरित गरिरहेको छ।
वास्तुकलाले समाजमा मानव सिर्जनात्मकता उजागर गर्ने र आत्मविश्वास वृद्धि गर्ने महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ। प्राचीन समाजमा मठ-मन्दिरहरू निर्माण गरेर धार्मिक विश्वास र आध्यात्मिकता अभिवृद्धि गरिएको थियो। वास्तुकलामा आधारित मन्दिरहरू सामुदायिक एकता र धार्मिक श्रद्धाको केन्द्र बनाइयो। तर, समयसँगै समाजमा देखासिकीको परम्परा पनि देखा पर्यो, जसले केही व्यक्तिहरूलाई आर्थिक बोझ थपिदियो।
२. योग: स्वास्थ्य, आत्म-सन्तुलन र आध्यात्मिक उन्नति
प्राचीन हिन्दू सभ्यतामा योगको महत्त्व अद्वितीय थियो। योगले शारीरिक, मानसिक, र आध्यात्मिक स्वास्थ्यमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्यो। योगका विभिन्न प्रकार, जस्तै ध्यान योग, कर्म योग, राज योग, कुण्डलिनी योग, आदि, ले मानिसलाई जीवनमा सन्तुलन ल्याउन र आत्मज्ञान प्राप्त गर्न प्रेरित गरेको थियो। योगले मानिसलाई शारीरिक रुपमा तन्दुरुस्त, मानसिक रुपमा शान्त, र आध्यात्मिक रुपमा प्रबुद्ध बनाउन मद्दत गर्यो।
शारीरिक अभ्यासका रूपमा योगले शरीरलाई लचिलो, शक्तिशाली, र स्वस्थ राख्यो भने, मानसिक अभ्यासको रूपमा योगले तनाव कम गरी मनलाई शान्त पार्यो। योगको महत्त्व केवल शारीरिक स्वास्थ्यमा मात्र थिएन, यसले मानिसलाई आत्मनिरीक्षण गर्न र आफ्नो जीवनको उद्देश्यतर्फ केन्द्रित गरायो।
३. गुरुकुल शिक्षा प्रणाली: समाज निर्माणको आधार
प्राचीन हिन्दू सभ्यतामा गुरुकुल शिक्षा प्रणालीले ठूलो प्रभाव पार्यो। शिक्षा आर्जनको प्रक्रिया गुरुकुलमा गुरु र शिष्यको बीचमा व्यक्तिगत रूपमा संचालित हुन्थ्यो। शिक्षा केवल किताबी ज्ञानमा सीमित थिएन, यो नैतिकता, समाजप्रतिको जिम्मेवारी, र आध्यात्मिक उन्नतिमा आधारित थियो।
गुरुकुल प्रणालीले नैतिक मूल्यमान्यतामा आधारित समाजको विकास गर्यो, जहाँ व्यक्तिहरूले ज्ञानलाई सधैं सम्मान गर्थे। तर, आजको शिक्षाले आर्थिक सफलतालाई प्राथमिकता दिएको हुँदा, प्राचीन शिक्षा प्रणालीको जीवनमूल्यमा आधारित दृष्टिकोणलाई कम गरिदिएको छ। आधुनिक शिक्षा प्रणालीले मानिसलाई व्यक्तिगत सफलता र प्रतिस्पर्धामा बढी केन्द्रित गराउँदा समाजमा दयालुता र सहयोगको भावना कम हुन पुगेको छ।
४. धर्म र कर्तव्य: समाजको संरचना र मूल्य प्रणाली
धर्मको भूमिका प्राचीन हिन्दू सभ्यतामा अत्यन्त महत्त्वपूर्ण थियो। “धर्म”को व्याख्या मन्दिरमा पूजा गर्नुमा मात्र सीमित थिएन, यो समाजिक कर्तव्य, मानवता, सेवा, र सहयोगमा आधारित थियो। धर्मले समाजमा नैतिकता र सुशासनको विकास गर्न मद्दत गर्यो।
मानव जीवनका विभिन्न अवस्थाहरू जस्तै ब्रह्मचर्य, गृहस्थ, वानप्रस्थ, र संन्यासलाई धर्मले व्याख्या गरेको छ, जसले जीवनलाई सन्तुलित र अर्थपूर्ण बनाउने मार्गदर्शन गरेको छ। धर्मले समाजमा परम्पराहरूलाई स्थापित गर्दै मानिसहरूलाई कर्तव्यनिष्ठ बनायो।
निष्कर्ष
प्राचीन हिन्दू सभ्यता कला, योग, शिक्षा, र धर्मका विभिन्न पक्षहरूमा आधारित रही समाजलाई नैतिक, सुसंस्कृत, र सभ्य बनाउने दिशामा मार्गदर्शन गर्यो। समाजको संरचना, विश्वास प्रणाली, र जीवनशैलीमा प्राचीन हिन्दू सभ्यताका यी मूल्यमान्यताहरूले गहिरो प्रभाव पार्दै आएको छ। यद्यपि आधुनिक समाजमा केही कुराहरूमा परिवर्तन आएको भए पनि, यी परम्पराहरूले आज पनि हाम्रो जीवनमा महत्त्वपूर्ण योगदान दिइरहेका छन्। अध्ययनकर्ताहरूले यसबाट मानव जीवनको गहिराइ बुझ्न र समाजमा सिर्जनात्मकता, आत्मविश्वास, र आत्मज्ञानको मार्गमा अग्रसर हुन सक्नेछन्।
…
(नमस्कार ! नेपालनाम्चा तपाईंको मिडिया साथी हो । र, nepalnamcha@gmail.com मा परिचय, फोटोसहित मनका अनेक कुरा, सबै कुरा पठाउनुहोला ।)
