एक सर्कोका लागि ठुटो चुरोट टिपेजस्तो लेख्न चाहन्नँ

प्रश्नहरु निर्मम । उत्तर फूलजस्ता । उनी मानिस फूलजस्ता । अक्षर-अक्षर जोख्छन्, भाव अझ बढी जोख्छन् । तोलातोलामा निकालिदिन्छन्, साहित्यको हिसाबकिताब । साहित्यका यी ‘अडिटर’लाई बडेबडे लेखक महान भनिदिन्छन्, डरले हो वा प्रेमले ! तर, उनकै शब्दमा उनी ‘लेखनदाश, साहित्यको गोठालो र उनलाई यही ठीक छ ।’ अशोक सिलवालले नेगेटिभ ट्युनका प्रश्नहरुले झटारे उनलाई । तर, उनी सधैं झैं मुसुमुसु । विशेष स्तम्भ ‘लेखक बोल्छमा नेपालनाम्चा प्रस्तुत गर्छ, राजकुमार बानियाँ ।

आफू किताब नलेख्ने, अरुको किताबलाई देखिनसहने एउटा प्रिय कलमकर्मीको अप्रिय परिचय भन्नु राजकुमार बानियाँ हो । साहित्यकै गाली-बेइज्जती कहिलेसम्म मित्र ?

नवीन विश्लेषणका लागि साधुवाद मित्र । जीवन्त साहित्य परम्परामा आलोचना हुनु स्वाभाविकै हो । खासमा त मैले समीक्षाभन्दा पनि पाठकीय मत व्यक्त गर्दै आएको हुँ । म समालोचनाको सर्जाम पुर्याउन सक्दिनँ । मेरो बौद्धिक झिटीझाम्टीले भ्याउँदैन पनि । म न प्राध्यापक–डाक्टर हुँ, न समालोचक–प्राज्ञ हुँ । केवल मामुली पाठक हुँ । मलाई थाहा छ- सामान्य पाठक प्रतिक्रिया गर्दा अब्बल साहित्य लेख्नेहरू तिलमिलाउँदैनन् । क्षेप्यास्त्रको जमानामा धनुकाँडसित किन डराउने ?

हो, मसँग अनन्त पाठकीय तिर्खा छ । तर कसैले दुई-चारवटा किताब छाप्दैमा, कसैले दुई-चारवटा पुरस्कार पाउँदैमा वा कसैको किताब दुई-चार हजार बिक्दैमा, कसैले सय-पचास प्रशंसक पाए भन्दैमा नेपाली साहित्यको जयजयकार त कसरी गर्नु मैले ? एक समय भारतीय नेपाली मित्र सुधीर क्षेत्रीले व्यंग्य कविता लेखेका थिए– ‘सम्माननीय अतिविशिष्ट कविलाई तिमी छुनै पाउँदैनौँ, मात्र कविता सुन्नु, कति मीठो भन्दै ताली मार्नू ।’ यही हो त तपाईंले खोजेको ? पक्कै होइन ।

मेरो लेखनलाई एकै ठाउँमा ल्याएर हेर्ने भने मैले गाली-बेइज्जती मात्र गरेको छैन, नयाँ, ओझेल परेका या राम्रा लेखकको परख पनि गरेको छु । हो, मैले पत्रिकामा छापेका कुरालाई किताबाकारमा ल्याएको छैन । म त्यसलाई आंशिक रुपमा स्वीकार गर्छु । गाली-बेइज्जती राजनीतिमा होला, साहित्यमा हुन्न । यसमा कलाबाजी हुन्छ, बौद्धिक प्रदर्शन हुन्छ । मलाई अहिलेसम्म कसैले गाली-बेइज्जती मुद्दा हालेको छैन । हालेमा पनि अन्यथा मान्दिनँ ।

तपाईं पत्रकार हो । र, तपाईं लेखक हो । तर, यी दुईभित्र भएर पनि दुवैतिर हराएको हो ? र, तपाईं निरन्तर लेखेर पनि फुटकर रचियता मात्र भइरहनुभएको छ । के त्यसैको कुन्ठा तपाईंका अक्षरमा अभिव्यक्त भएका हुन् ?

मैले लेख्न थालेको तीन दशक छुन लागिसक्यो । म किन लेखिरहेको छु भने पत्रकारिता पेसामा छु । यहाँ लेख्दै नलेख्ने पनि पत्रकार छन् तर म लेख्ने पत्रकारभित्रै पर्छु । कहिले सम्पादकको अह्रोटमा त कहिले खाली पाना भरका रुपमा । केही न केही लेखिरहेकै हुन्छु । लेखिरहने मान्छेलाई लेखक भने पनि हुन्छ । नेपालमा लेखक र पाठक थर मात्र विशेष सुविधामा छन् । तिनले लेख्नु पर्दैन, पढ्नु पर्दैन ।

मैले आफ्नै रहरमा लेखेका कुरा ज्यादै थोरै छन् । त्यसैले म आफूलाई लेखक नभएर लेखन्दास भन्न रुचाउँछु । सर्जकभन्दा जागिरे भन्न रुचाउँछु । तपाईंले भनेजस्तो मेरो परिचय दुवैतिर सग्लो छैन । न म अरु पत्रकारजस्तो छु, न त लेखकै जस्तो । मलाई फुटकर रचयिता मात्र बनाउने पत्रकार जीवन नै हो । पत्रकारलाई फोसामा फुटकर लेखक हुने ‘लक्जरी’ मिल्दो रहेछ । मलाई धेरै परिचय चाहिएको छैन । सबैले किताबै निकाल्नुपर्ने दरकार पनि छैन ।

तपाईं जेसुकै भन्नुस्, कुनै कृति या किताबमाथिको पाठकीय टिप्पणी कुण्ठा बिलकुलै होइन । हो, लेखक सेलिब्रिटी, ओहदावाल, पहुँचवाल, पुरस्कारवाल, विदेशबासी हो, त्यसकारण उसले लेखेको सबथोक राम्रो हो भनेर म ल्याप्चे ठोक्दिनँ । त्यस्तो ढिपी अरुले नै गरुन् । मेरो कसैसित लिनुदिनु हुन्न । र, म लेखक–कविको एक्लो अर्थमा विश्वास पनि गर्दिनँ । लेखकले नै पाठकलाई बुझाउन थाल्ने भने, कथावाचन र अर्थदोहन गर्ने हो भने त्यस्तो तानाशाही पाठकलाई स्वीकार्य छैन । तानाशाहीको विरोध राजनीतिमा मात्र हुन्छ र ! पुलिसले जस्तो डन्ठा लगाउने या कार्यकर्ताले जस्तो थपडी मार्ने काम सचेत पाठकबाट हुन्न । त्यस्ता लेखकको वरीयताक्रम भञ्जन भयो भने मलाई खुसी नै लाग्छ । न संसारको ग्यारेन्टी छ, न त व्यक्तिकै । तर साहित्यको अमरत्वको मात्र कसरी ग्यारेन्टी गर्ने ?

भाषामा कला मिसाएर चोटिलो लेख्ने तपाईं तर यताका यति धेरै वर्षमा एउटै किताब नलेख्नु, लेख्न नसक्नु वा लेख्न नचाहनुमा तपाईंको हिम्मत पक्ष कत्तिको कारक छ ?

दुई-चारवटा किताब बनाउनु नै लेखक हुनु हो भने चाहिँ म हिम्मतिलो ठहरिन्नँ । झन्डै तीन दशकको लेखनमा मैले किताब बनाउने रहर गरेको भए तीन दर्जन किताब बन्थे होलान् । मैले फुटकर रचनाको सिर्फ संकलन गर्न नचाहेको हो, हिम्मत नगरेको होइन । तर मैले बिलकुल नयाँ विषयमा नलेखेको चाहिँ सत्य हो । मिडियामा छाप्ने अनि १२-१५ लेख वटा पुगेपछि किताब बनाउने मार्का लेखक बन्न चाहिनँ । मैले लेख्दैमा त्यो साहित्य नै हुन्छ जस्तो पनि लाग्दैन । पत्रकारले लेखेका सबै समाचार अनि साहित्यकारले लेखेका सबथोक साहित्य हुन्छ भन्ने छैन । मलाई काम चलाउ लेखक हुनुभन्दा पाठक बन्नु नै प्रीतिकर लाग्छ ।

वर्षौंको जागिरे पत्रकारिता । तर, अहिले त त्यो पनि छैन । र, पनि किन तपाईंकै असंख्य पाठककै अपेक्षा तपाईंको पुस्तक किन आएन वा किताबै नलेखेर पनि नाम चलेकै छ भनेर एउटा किताब नभएको खास लेखकको ब्रान्ड निर्माणको मनोविज्ञानले काम गरिरहेको छ तपाईंमा ?

मीठो प्रश्न मित्र । मैले लेख्दै नलेखेको पनि होइन । पचासको दशकमा मैले दुई-चारवटा किताब हुने कथा, उपन्यास, कविता सबै विधामा मैले लेखेको पनि हुँ । तर तिनीहरूलाई समयमै प्रकाशित गर्न सकिएन । पुरानाको गोडमेल गरिरहने धैर्य मसँग छैन । कतिपय त मेरो संग्रहमा छैनन् पनि । पुरानो नछाप्ने, नयाँ नलेखेको हुँदा मात्र किताब नआएको हो । किताब नलेखे पनि नाम चलेकै छ या किताबबिनाको लेखक भएको छु भन्ने भ्रामक स्थितिमा म रमाउन सक्दिनँ । भविष्यमा लेखिने चाहिँ किताबमात्र नभएर कृति होस् भन्ने आकांक्षा छ ।

अरुको लेखनमाथि निर्मम टिप्पणी गर्ने तपाईं, आफ्नै लेखनलाई चाहिं कसरी हेर्नुहुन्छ ?

म त्यस्तो चामत्कारिक लेखक होइन । मेरो लेखन औसत नै छ । मेरो अभिप्रायः के हो भने औसत स्तरमा लेख्नेहरू पाठक बनेको राम्रो । उम्दा लेखनशैली भएकाहरू चाहिँ लेखकै बनून् । ‘यसो चिट्ठा परिहाल्छ’ कि या ‘ट्राई मारिहालौँ’ भन्ने मलाई लाग्दैन । मभित्र त्यस्तो अद्भुत र भविष्यसूचक प्रतिभा छैन पनि । म श्रेष्ठ कलाकृतिलाई मात्र साहित्य मान्छु । साहित्यका निम्ति लालायित हुने या पटके पठनमा लाने भनेको त्यसको भाषिक र शैलीगत मिठास या लालित्यले नै हो ।

मलाई के थाहा छ भने मसँग प्रतिभा, अध्ययन, अनुभव र साधना सीमित छ । एक सर्को धुँवाका लागि ठुटो चुरोट टिपेजस्तो साहित्य म लेख्न चाहन्नँ । भूपी र रिमालको कविता ‘रिराइट’ मात्र गरिएका साहित्यका जडौरीहरूमा आत्मरति गर्न पनि चाहन्नँ ।

टुक्राटाक्री मात्र लेखेर अरुको लेखनमाथिचाहिँ सिंगै प्रहार गर्ने के तपाईं एउटा बौद्धिक मनोरोगी त होइन ?

मजस्तो बबुरो पाठकको के-के टेस्ट गर्नुहुन्छ अशोकजी !  चाहे म लेखक हुँ कि होइन भनेर डीएनए टेस्ट गर्नूस् या मनोरोगी हुँ कि होइन भनेर मानसिक जाँच गर्नूस् । तर कुनै बेस्टसेलर या पुरस्कार प्राप्त पुस्तकलाई महान् साहित्य मान्दिनँ । पछिल्लो कालखण्डमा साहित्य सौन्दर्यको उपज हो भन्ने नै देखिएको छैन । साहित्यको बाँझोपन या नियोजनमा के खुसीयाली मनाउने खोइ ? अब्बल या उम्दाभन्दा पनि सस्ता सडक साहित्य लेखिँदै छन् धमाधम । तिनलाई पवित्र प्याला या ‘होली वाइन’ हो भनेर अनुगृहीत हुन सक्दिनँ । कसैको प्रसिद्धिमा मेरो आक्रोश या डाह केही पनि होइन । कसैप्रति अनास्था फैलाउन खोजेको पनि होइन । कतिपय लेखक टुक्राटाक्री मात्र लेख्छन् । तिनको साहित्यिक महत्त्व छ भने जहिले किताब निकाले पनि फरक पर्दैन । कहिलेकाहीँ किताबभन्दा टुक्राटाकीकै भाउ बढ्ता हुन्छ ।  

असाध्यै प्रयोगवादी र निकै मनपराइएका लेखकहरू पनि तपाईंको बहुतै प्रशंसा गर्छन् । के लेखेर उनीहरूको प्रतिस्पर्धी बन्नु, उनीहरूलाई उछिन्नुभन्दा बरु उनीहरूकै प्रशंसाले पुलकित भइरहनु नै पर्याप्त छ तपाईंलाई ?

तपाईंले ठीक भन्नुभयो अशोकजी । मेरो लेखन मन पराउने असंख्य छन् । त्यसमा लेखक पनि छन् । कुनै किताब निकाली, कुनै पुरस्कार नपाई, कुनै ‘बेस्टसेलर’ नभईकन लेखक हुन पाउनु सन्तोककै विषय पनि होला । तर मलाई कुनै पनि लेखकसँग प्रतिस्पर्धा गर्नु छैन । म जहिले पनि आफैँसँगको प्रतिस्पर्धामा हुन्छु । मैले आफैँलाई उछिने पुग्छ । मैले आजीवन किताब नलेख्ने घोषणा गरेको छैन । तपाईंजस्ता शुभचिन्तक-हितैषीहरूको उत्प्रेरणा बटुलेर किताब नलेखूँला भन्ने पनि छैन ।

आफूले नलेख्दा लेख्नुपर्ने कुरा कति धेरै छुटिरहेका छन् भन्ने लाग्छ वा लाग्दैन ?

आफूले नलेख्दा धेरै कुरा छुटेकाजस्तो लाग्नु एउटा कुरा हो । तर एउटा लेखकले नलेखे पनि अर्कोले लेख्छ नै । एक कालखण्डमा नलेखिए अर्को कालखण्डमा लेखिनेछ । कहिलेकाहीँ त्यही छुटेको झोक म लेखकहरूसँग पोख्दो रहेछु । त्यसमा म आत्मालोचना गर्न चाहन्छु । आफूले पढ्न चाहेको कुरा अरुले लेखिदिएनन् भनेर म लेखक बन्न उत्प्रेरित नभएको चाहिँ सत्य हो । वास्तवमा म पाटेअल्छी रहेछु ।

नाम राजकुमार । र, राजकुमारै रहने ? लेखनको राजा नहुने ? लेखकको राजा नहुने भोक त होला नि भित्रभित्रै ?

यो बनाना रिपब्लिकमा राजकुमार नामको के अर्थ छ र अशोकजी ! राजा नै असान्दर्भिक भइसके । राजकुमारको के काम ? राज्यमा त अर्थ छैन भने लेखनमा को राजा, को राजकुमार ?  प्रतीकात्मक लेखकको राजा बनाउने किताबले नै होला । मेरा लागि त्यो तपसिलमा छ ।

तपाईं भट्केको आत्मा हो ? वा तपाईंभित्र त्यस्तो फ्रस्टेसन छ, जसले तपाईंलाई लेख्न दिदैन ? के हो त्यो फ्रस्टेसन ?

मभित्र त्यस्तो मानसिक अवसाद होला पनि । किनभने म स्कुले जीवनमै लेखनमा लागेँ । मैले राम्रो पुस्तकको अध्ययन गर्न पाइनँ । राम्रो मेन्टर पनि पाइनँ । त्यस्तो खाले वातावरण पनि पाइनँ । परिवार, जागिर र साथीभाइको कुम्लो नै मेरानिम्ति भारी भयो । जागिरमा पनि मेरो त्यस्तो देखिने उन्नति केही भएन । यहाँ इमानदार हुनु पनि अवगुण हुँदो रहेछ । राम्रो लेख्नु पनि त्यति राम्रो होइन रहेछ । वास्तवमा मैले आफ्नो लेखनका लागि समय छुट्याउनै सकेनछु । ममा लेखक बन्ने कुनै महत्त्वाकांक्षा नै जन्मेनछ ।

मलाई के थाहा छ भने म मात्र होइन, धेरै फुटकर लेखकको मानसिक अवस्था त्यस्तै छ । मैले नेपालमा भएर लेख्न नसकेको हुँ भन्ने हो भने अमेरिका बसोबास गर्ने राजेश मिश्रले पनि सकिरहेका छैनन् । उनी मभन्दा धेरै राम्रा लेखक हुन् । अमेरिकामै पेशल पोखरेल पनि किताब लेख्न सकिरहेका छैनन् । त्यसैले आफूलाई स्वस्थ मानिस सिद्ध गर्ने कुनै बलियो आधार छैनन् मसँग ।

साहित्यकार मात्र छन्, साहित्य छैन रे । तपाईं यस्तै र यस्तै यस्तै अराजक बोल्दै हिंड्नुहुन्छ तर मान्छे त निकै भलाद्मी हुनुहुन्छ । यो विरोधाभास किन ?

मलाई भलाद्मी हुँ भने अराजक कसरी हुन सक्छु ? अराजक हुँ भने भलाद्मी कसरी ठहरिन्छु ? मैले कसैसँग व्यक्तिगत स्तरमा झैझगडा गरेको छैन । तपाईंले इंगित गरेको जस्तो मैले केही समीक्षा गरेँ हुँला, एकाध टिप्पणी गरे हुँला । विरोधाभास देख्नु तपाईंको नजरिया हो । साहित्य ठीकठाकै छ भने त मैले बोल्दैमा-लेख्दैमा के फरक पर्ला र ? 

तपाईंले खाजेको साहित्य कस्तो हो ? एउटा केही लेखेर त देखाउनुस् । अनि बल्ल ठूला कुरा गर्नुहोला ।

तपाईं जबर्जस्ती लेखाउन नखोज्नुस् न अशोकजी ! पाठकका रुपमा म आनन्द र रसास्वादन दुवै गर्न चाहन्छु । पाठको उत्तेजनामा झुम्न चाहन्छु । म केवल शब्दको गठबन्धनलाई साहित्य मान्दिनँ । सबै लेखकले कथा, कविता र उपन्यासमात्र फलाकेर साहित्य जीवन्त हुन्छ र ? समीक्षा या समालोचना पनि साहित्यकै विधा हुन् नि । सिर्जनाका लागि प्रशस्त धैर्य चाहिन्छ । मसँग त्यस्तो फुर्सद पनि छैन । र, पनि  ठूला कुरा नगर नभन्नु होला । मैले आफूलाई कहिल्यै सर्वोच्च लेखक मानेको छैन । वास्तवमा म साहित्यको गोठालो गरिरहेको छु । मलाई यही ठीक छ ।

मेरो तीखा र आलोचनात्मक प्रश्नले तपाईंको रिस कति माथिल्लो तहमा पुगेको होला अनुमान गर्न सक्छु । तर, माफ गर्नु होला । मैले त जस्तालाई तस्तै मात्र गरेको हो ।

रिस-राग, माया-ईर्ष्या मानवीय प्रवृत्ति नै हुन् । ममा त्यो छँदै छैन भन्ने दाबी कसरी गर्नु ? मलाई त्यसभन्दा माथि राख्ने चेष्टा किन गर्नुहुन्छ ? तपार्ईंले माने पनि नमाने पनि मेरो केन्द्रमा कृतिकार होइन, माउ पाठ हुन्छ । म बोक्रा हेरेर मख्ख पर्दिनँ । साहित्यको उजाड भूमि देखेर म कहिल्यै उल्लसित भइनँ । त्यसैले मैले एकरागको भञ्जन चाहिरहेँ । मेरो लेखनले कुनै झड्का दिन्छ भने आफ्नो सफलता मान्छु ।

म फगत अनुकरण या अनुकृतिलाई क्याबात् भन्न सक्दिनँ । अमूक वाद, विचार, दल, नेता, झन्डा र आन्दोलनको सेवालाई साहित्य मान्न सक्दिनँ । मैले लेखे पनि नलेखे पनि समयक्रममा गैर साहित्य वा गैर साहित्यकार साहित्यको राज्यबाट निकाला हुन्छन् नै । लेखकको एकतर्फी अनुभव र दृष्टिकोणसित मेरो भावनात्मक मेल खाँदैन । एक पाठक र अर्को पाठक, एक समय र अर्को समयको पठन बिलकुल भिन्न हुन्छन् । यस अर्थमा मैले साहित्यको सम्भावना, नवीन अर्थ र सौन्दर्य खोजेको हुँ । निषेध र मौनता भन्दा आलोचना धेरै ठीक हो । नयाँ साहित्यमा सुन्दरता भर्भराएर निस्कनुपर्छ । मौलिक भन्ने अनि पुरानैको ‘रिराइट’ हान्ने कुरामा मेरो सहमति छैन ।

अरु पनि केही कडक बाँकी छ भने भन्नु होला अन्त्यमा…

सिर्जनशील प्रश्नका निम्ति फेरि पनि साधुवाद !