कालो कालै हुन्छ, सेतो सेतै

गल्तीको परिभाषा

विष्णु पादुका
कागकोट, डोल्पा ।

जीवनको परिभाषा हरेक ब्यक्तिगत रूपमा भिन्न हुनु स्वभाविक हो । जस्ले जस्तो भोग्यो उस्तै मान्यता स्थापित हुने हो । सामाजिक बिकासको अध्ययन गर्दा यो कुरा प्रमाणित हुन्छ । विकासका चरणसँगै बोधको दायरा पनि भिन्न भयो । आजको युगमा एकै मान्यता मात्रै सहि देख्नु मुर्खता हो । फेरि पनि दार्शनिक दृष्टिकोण एकै देखिन्छ, विगतदेखि आजको चरम वैज्ञानिक उत्कर्षसम्म आइपुग्दा ।

जीवनसँग जोडिएका आधारभूत तत्व फेरिएको छैन । समग्रमा जीवन पद्धति उस्तै छ । जन्म मृत्यु र भोगाइको अन्तरले खास नयाँ परिभाषा निर्धारण गर्दैन । संसारका यावत् सजीवको जीवन चक्र उस्तै उस्तै छ । मानिसमा चेतनाको प्रवाहले गर्दा दैनिक नौलोपनको अनुभव गर्छ । विगतदेखि पाठ सिक्छ । भविष्यका लागि योजना बुन्छ । बाँच्नु भनेको आखिर वर्तमानमा नै हो । जीवन जगत र समय देख्दा सुन्दा ठूलो विषयवस्तु जस्तो देखिए पनि समग्रमा प्रत्येक ब्यक्तिको सेरोफेरोमा भेटिन्छ । जसले भोगेर सकाएको छ । केही बाँकीको अनुभव साँचेको छ । आफैलाई भोलीको लागि थाती राख्ने भनेको केवल मान्छेले हो ।

आँखामा परेका हरेक दृश्यलाई स्मृतिको पानामा बसाल्न जानेदेखि सम्झनाको तह बाक्लिदै गयो । मानसिकताको दायरा दिनानुदिन बृहत हुँदै गयो । ध्वनि र दृश्य शब्दमा रुपान्तरण हुन थालेदेखि मान्छेको अभिव्यक्ति सिपमा ठूलो परिवर्तन आयो । भाषाहरुसँगै लिपिको विकास भयो । मौखिक कुरा स्थापित हुन कठिन थियो । त्यसलाई लिखत बनाउन भएको प्रयोग एउटा ठूलो क्रान्ति थियो । ढुङ्गा ,धातु ,रुखका बोक्रा , काठ ,पात हुँदै विकास भएका लिपि र अक्षरमा सजिन लागे मानिसका विचार र भावनाहरु । सुरुवातमा हरेक कुराको पहुँच सिमित हुन्थ्यो ।

लेखन पठनको साँघुरो पहुँचको आडमा मानिसले वर्गको स्थापना गर्यो । अरु भन्दा भिन्न र अधिक उपयोग गर्ने चाहनाले स्वार्थ बढ्न थाल्यो । सानो कुरासँग जोडिएर आएको स्वार्थले यति ठूलो रुप लियो कि ब्यक्तीलाई तह, वर्ग ,समाज र भौगोलिक सिमानामा पुर्याएर छोड्यो । मान्छेलाई मान्छेसँग बिभाजन गर्ने प्रमुख तत्व नै स्वार्थ हो । तमाम कारणहरुको बगैचा सजाइए पनि मुल बीउ स्वार्थ हो । जसको प्रभाव विश्वभर हावा भन्दा तिब्र बेगमा फैलिएर स्थापित भएको छ ।

स्वार्थको सिमा यति विशाल छ कि हरेक क्षितिज नाघेको छ अनि हरेकको मनमा लुकेको पनि छ । स्वार्थलाई सिँगार्न मान्छे पलपल खटिएको छ तम्तयार भएर । नाङ्गो स्वार्थलाई आकर्षक बनाउन निस्वार्थ र परोपकारका आभुषणले सजाएको छ । हरेक ब्यक्ति, परिवार , समाज र एउटा एउटा बर्ग (वाद भनुँ न) अनि देशसम्मले आफ्नो अनुकूल देख्छ । एउटा कुरा एकातिर असल बनाइन्छ, भनाइन्छ, अर्कोतिर त्यसैलाई हानिकारक रूपमा प्रचार गरिन्छ ।

एउटै वस्तु या विचारमाथि यत्रो भिन्नमतको सिर्जना गर्नु स्वार्थबाहेक अरु के हुन सक्छ ? राजनीति, धर्म, शिक्षा र विकास सबैले यहि स्वार्थलाई मियो बनाएर जनताको मनमाथि दाईँ हाल्नु नै आजको रमाइलो भएको छ ।

इतिहासको कुनै त्यस्तो कालखण्ड थिएन कि कुनै कुरा सर्व मान्य होस् । मान्छे हरेक कुरामा नौलोपन खोज्छ । कुनै कुराको उत्पादन र प्रयोग पूर्व नै त्यसको विकल्पको खोजमा लाग्छ । स्नायुको चञ्चलता यति धेरै छ कि मानसिकता स्वयं नियन्त्रण गर्न सक्दैन । आफैभित्र नौलोपनको माग गरिरहन्छ । यो नौलोपनको प्रयोगको बहानामा यो संसार कुन मोडमा पुगेर सकिन्छ, त्यो हेक्का समेत छैन मानिसलाई । एउटा गतिमा छ निरन्तर विकास । कहाँ पुगेर रोकिने या बिसाउने कुनै निर्धारण छैन । आवश्यकताको खाडल दिनानुदिन गहिरिदो छ ।

हामी नयाँको स्वादमा पुरानो बिर्सने रोगले ग्रस्त भै सक्यौं । नयाँ र नौलो प्रयोग यति नशामय छ कि त्यसलाई एक पटक प्रयोगमा ल्याएपछि पुनः प्रयोगको लत लागि हाल्छ । सरल सहज र सजिलो प्राप्तीले यसो हुनुमा मुख्य भूमिका खेलेको छ । प्रत्यक्ष देख्दा यो कुरा अहिलेको बिधुतिय सामाग्रीको प्रयोगलाई संकेत गरिएको बुझिन सक्छ । तर होइन, गहिरिएर हेर्दा हाम्रो जीवन नै यस्तै भएको छ । यति कुरा बुझ्नको लागि गहिरिने समयसम्म छैन हामीसँग । आफैं भित्र गहिरिएर हेर्न फुर्सद नभएर नै हामी सकिदै छौं । आफू भित्र हेर्न सक्नेहरुको लागि भौतिक परिवर्तनले खास भूमिका खेलेको हुँदैन उसको जीवनमा । जीवन प्रतिको दृस्ठिकोण हिजो जे थियो आज त्यहि छ । सुक्ष्म रुपले हेर्दा नजानिदो परिवर्तन देखिनु सामान्य हो । यसलाई पुरातन वाद भन्नेहरु पनि छन् ।

तर, जीवनभर अरुकै आलोचना गरेर नथाक्नु पनि पाखण्डबाहेक खास केही होइन । प्रगतिशील हुनु भनेको एउटा खोल ओढ्नु होइन । मानसिक उदारता प्रगतिशीलको परिभाषा भित्र पर्दैन र ?

कालो कालै हुन्छ, सेतो सेतै हुन्छ । सेतो या कालो रंग मन पर्नु ब्यक्तिगत स्वतन्त्रता हो । रंगको भिन्नताले मान्छे विभाजित हुनु कत्रो बिडम्बना छ । यहाँ रंगको उदाहरण दिइएको हो ।उसो त कुन कुरामा रंग दिइदैन र यहाँ ? असंख्य रंगहरुको मिश्रण नै हो संसार । मानविय भावनालाई जवरजस्ती रंग घोलीने र भिन्न रंग दिने प्रयास र प्रयोगहरु सदैव हानिकारक छन् । रंगहरुको इन्द्रेणीमा हराउनु आजको रौनकता भएको छ । भुलिएको विगत र नदेखिने भविस्यको कसलाई चिन्ता छ र ?

केही ब्यक्तिका बायोग्राफी पढिरहँदा यस्ता कुराले मन हुँडलिन्छ । सत्यताको कुन तहसम्म छुँदो हो त्यो लेखनले । जीवनका जुनसुकै मोडहरु सकारात्मक गन्तव्यमा जोडिएको देखाइन्छ । कर्तव्यको मुकाम चुमेका ब्यक्तिका बैयक्तिक जीवनका हरेक कुरा कसरी सकारात्मक होलान् ? शंकाको सुविधा यति धेरै पाएर पनि विश्वास गर्नुपर्ने आदर्श स्थापित हुन्छ । त्यो कुरा लेखकीय संस्कार पो हो कि ? संसारमा कुन चाहिँ ब्यक्ति होला कि सधैं सकारात्मक अवसरहरु पाउने । महान मुकाम चुम्नेको स्तुतिगान गर्नु र देवत्वकरण गर्नु लेखकीय अपराध बोध हुन्छ । देवकोटाको सर्वप्रिय रचना मुनामदन माथि नेवारी लोककथा चोरीको आरोपदेखि महात्मा गान्धीको काला सच अनि माओत्सेतुङको यौन विचलनलाई उहाँहरुको बायोग्राफीभित्र पढ्न पाइदैन । जो कोहि ब्यक्ति देवता हुन सक्दैन । देवता मान्छेको काल्पनिक तहको माथिल्लो उत्पादन हो । बुद्धले नावालक छोरो र सुत्केरी स्वास्नी छोडेर ब्यक्तिगत मुक्तिका लागि घर या दरवार छोड्नुमा प्रश्न उठ्नु स्वभाविक हो । उनको मुक्तिमार्गले प्रस्तता पायो र बृहत रुप लियो, त्यो भिन्न कुरा हो । महाभारतका प्रायः सबै पात्र आलोचनारहित छैनन् । कतै न कतै चुकेको कुरालाई उतिबेलाकै ॠषिमुनिले एक एक तर्क दिएर देवत्वकरण गरिदिए । उसो त अदृश्य शक्ति प्राकृतिक भनौ या ईश्वरिय केहिले चलाएकै छ संसार । बिग ब्याङ्गदेखि क्वान्टम थ्योरीले पनि मान्छेको चित्त बुझाउन सकेको छैन । तर, मान्छे देउता हुन सक्दैन । मुर्ति र सालिक उस्तै हुन् । मर्यादा आफ्नो ठाउँमा यथावत छ । आफ्नो बाबु आमालाई पुजा गर्न सबैलाई स्वतन्त्रता छ ।

हामी मानिस हौ । गल्तीका सिलसिला अनेकौं छन् । गल्ती देखाउँदा हाम्रो शिर नै छिनिने होइन । मबाट भएका गल्ती मलाई जति कसैलाई थाहा छैन । अरुलाई देखाउने मुखौटा र मनको ऐनामा देखिने नाङ्गो चेहरा भिन्न हुन्छ । जीवनमा कति गल्ती अन्जानमा गरिए । कति गल्ती लोभ लालचमा गरिए । कति गल्ती त आज सहि देखिन्छन्, भोलि बल्ल गल्ती सावित हुन्छन् आफैभित्र । त्यो गोप्यताको सिमा तोडिन सक्दैन । आफ्नो कर्मको क्रममा शारीरिक र मानसिक अन्तरद्वन्दबीच कति काम एउटाको बलमा गरिएका हुन्छन् । कहिले शरीर बलियो त कहिले मानसिकता दृढ भएको हुन्छ । मानसिकता बलियो हुँदाका निर्णय केही सहि सावित हुन्छन् । त्यो भन्दा बढी मनले खाएर मनले जितेर गरिएका कर्म निकै उच्चस्तरीय हुन्छन् । मानौ दान या त्याग, यी दुवै कुरामा मनको ठूलो भूमिका हुन्छ ।

आजको दुनियाँमा त्याग र दानपछि अर्को खतरापूर्ण कुरा चाहन्छ मनले, त्यो हो प्रचार या विज्ञापन । आफ्नो विज्ञापन गर्न मन लाग्नु आधुनिक संसारको जटिल बिमारी हो । अरुले प्रचार गरिदिनु स्वभाविक छ । म, म हुँ भनेर अरुलाई देख्न सुन्न बाध्य पार्ने भाइरस कोबिड भन्दा खतरापूर्ण तरिकाले फैलिदो छ । उसो त हरेक ब्यक्ति कुनै न कुनै गुणको खानी हो । आफ्नो असली गुण थाहा पाउनु नपाउनुमा उसको आन्तरिक मानसिक विकासले खेल खेलेको हुन्छ । हरेक व्यक्तिमा विशेष क्षमता हुन्छ । त्यो क्षमताको प्रयोग ठूलो कुरा हो ।

आजको युग आफुसँग भएको क्षमताभन्दा बाहिरी सहयोगमा अघि बढ्न चाहनेको भिड हो भन्दा अत्युक्ति हुँदैन । आफ्नो वृतमा रहेर आफ्नो कर्ममा दत्तचित्त हुनुभन्दा वृत्तबाहिरको दुनिया आकर्षक देख्नु आजको समस्या हो । घरबारी बाँझो छ । डलर कमाउन समुन्द्र पार पुग्ने सभ्यता हेर्दाहेर्दै विकसित भयो । बाकसमा डलर आउने र पाउनेलाई त बिझाउन्न यो कुरा तर बाकसमा लास आउनेको घरको घाउ कहिले पुरिएला ? के यो देशको विकास, नियम कानुन, परिवर्तन आदिले त्यो पीडा भुलाउन सक्छ त ?

एउटा वडाको सानो टोलदेखि आधुनिक एककृत बस्तीसम्म यहाँ एकलाई अर्काको सकारात्मक चर्चा गर्न फुर्सद छैन । सानो गल्ती या भुल भने खोजी खोजी खोतलिन्छ । हामी आफ्नो गल्ती र त्यसको परिणामबारे सचेत नहुँदाको परिणाम भोग्दैछौँ । यो कुरा एक ब्यक्ति, परिवार, समाज हुँदै देशव्यापी नै हो ।

देश मेरो हो । मैले केही दिन सकिन देशलाई, कम्तिमा देशले उभ्याएको छ मलाई । मेरो वृत्त सानो छ, त्यसैलाई सिँगार्नु मेरो कर्तव्य हो । यो कर्तव्यबोध विचलित नहुँदै धर्तीबाट बिदिए पनि ममा पश्चाताप नहोस् । मेरा गल्तीको सूची देखाइ सचिन अवसर जुरिरहोस् । बस् ।

…

(नमस्कार ! एउटा कुरा भनौं है, तपाईं पनि लेख्नु न । जीवन र जीवनसँग सम्बन्धित कुनै पनि कुरा लेख्नु । नेपालनाम्चा तपाईंको मिडिया साथी त हो । र, nepalnamcha@gmail.com यसको इमेल हो । यही इमेलमा आफ्नो परिचय, फोटोसहित आफ्ना मनका अनेक कुरा, सबै कुरा पठाउनुहोला ।)