ठूलो रोग लेखाएर विदेशमा उपचार

डा. अर्जुनदेव भट्ट

जनकपुरमा म अस्पतालमा विरामीको सेवा र निजी क्लिनिकबाट हुने आयका कारण कहिल्यै बेखुशी हुनु परेन ।

दिन, हप्ता, महिना, वर्ष गरेर समय बित्दै थियो । मेरी श्रीमती अक्सानाले बच्चालाई स्कूल भर्नाका लागी सामान्य अक्षर चिन्न, अंकहरु पढ्न र लेख्न सक्ने बनाएकी थिइन् । समयसंगै छोरी आल्योना क्वाटरकै पछाडि रहेको पर्खाल नाघेर बारबिघा हुँदै स्कूल जान सुरु गरी ।

स्कूलमा विद्यार्थी बस्ने डेस्कबेन्च इत्यादि केही पनि थिएन । घरबाट बोरो वा यस्तै केही लिएर जानुपथ्र्यो र त्यही ओछ्याएर भुइँमा बस्नुपथ्र्यो । स्कूलमा पढेको जस्तो गरेर आउनु जानुबाहेक बच्चाले कुनै नयाँ कुरा सिक्ने खासै वातावरण थिएन ।

अनि म सानो छँदाको आफ्नो कुरा सम्झन्थे, बैतडीमा उरघौँको स्कूलमा सालको घोच्ने र बिझाउने चमरामा बसेर पढ्नुपथ्र्यो । अलमडे र कनसुत्ले कीरा यताउता सलबलाउँथे । मैले त्यहाँ गुरु दादाजीसँग पढ्दा आफ्नो राष्ट्रिय गान ‘जनगण मन आधिनायक…’ भनेर घोकेँ । प्रधानमन्त्री ‘पण्डित जवाहरलाल नेहरू’ भनेर पढेँ । त्यो समयपछि नै २०१० साल जेठ १६ गते (सन् १९५३ मे २९ मा) तेन्जिङ नोर्गे र एडमन्ड हिलारीले संसारको सर्वोच्च शिखर सगरमाथामा पाइला टेकेर संसारलाई नेपाल भन्ने चिनारी दिए तर मलाई लाग्यो, यो देश, यो समाज पुरानो संस्कार र परम्परा जोगाउनमै मरिमेटी गरिरहेछ । उसलाई युग सुहाउँदो परिवर्तनसँग त्रास र घृणा छ । मानिसलाई अन्धकार, अशिक्षा र दरिद्रतामा राखेर खालि धर्मको डण्डाले टाउकोमा ठटाउँदै जे पनि सहनुपर्छ, तिमीहरू पूर्वजन्मको पाप लिएर जन्मेका हौ भन्ने भ्रममा र काबुमा राख्ने नीति लिएको ठानेँ । पच्चीस वर्षको लामो अन्तरालपछि पनि मेरा छोराछोरी पनि यस्तै परिस्थितिमा थिए । यसले मलाई पीडा अनुभव गरायो । आफ्नो कामको आनन्दमा रमाउन बच्चाहरूको भविष्य अन्धकार बनाउने अधिकार मलाई हुँदैन भन्ने सोचेँ । छोराछोरीलाई समय र युग सुहाउँदो शिक्षा दिनु बाबुआमाको कर्तव्य हुन्छ । यस्तो ज्ञान पुस्तकका पङ्क्ति घोकेर प्राप्त हुने हैन ।

यसपछि मैले स्वास्थ्य विभाग तथा स्वास्थ्य मन्त्रालयमा भक्तपुरको सर्जनको रिक्त स्थानमा सरुवा गरिदिन अनुरोध गरेँ । मेरो अनुरोधको विरोधमा पञ्च, कांग्रेस र कम्युनिस्ट नेताहरूले मोर्चाबन्दी गरे, मलाई सरुवा हुन नदिन । यही मोर्चामा अञ्चलाशीध शंकरराज पाठक पनि बम्किँदै जुट्न पुगे । ‘श्री ५ को सरकारले यहाँ अर्को सर्जन नपठाउन्जेल तपाईंले सरुवा हुने कुरा गर्न पाउनुहुन्न’ भन्ने अडान लिए ।

त्यस बेलाको हाम्रो देशको अलिखित कार्य सिद्धान्त नै यस्तो थियो कि सर्वसाधारण कोही पनि भरसक चिकित्सक हुन नजाऊन् । गए पनि पढाइ सकिनासाथ तुरुन्त फर्केर आऊन् र मेडिकल अफिसरमात्र भएर जिन्दगीभर बसून् । यदि ती ठूला व्यक्ति भनाउँदाका छोरा, ज्वाइँ वा नगिचका नातेदार होइनन् भने ती विशेषज्ञ हुनलायक छैनन् जस्तो गरेर कहिल्यै पनि उच्चशिक्षाको निम्ति मौका दिँदैनथे ।

नेपालको जनसंख्या अनुसार कति चिकित्सक चाहिन्छन्, कसरी चाँडोभन्दा चाँडो देशभर अस्पतालको स्तरोन्नति गर्ने जस्ता आदी सोधखोजमा कसैको चासो थिएन । हुन त अहिलेसम्म पनि धेरै मात्रामा त्यही प्रवृत्ति हावी छ । म भक्तपुर सरुवा हुने सम्भावना रहेन । म पर्नुसम्म दोधारमा परेँ । कामको हिसाबले त जनकपुर छोड्ने मन थिएन तर साना छोराछोरीको शिक्षाका बारेमा मैले सोच्नै पथ्र्यो । खालि अस्पताल र शल्यक्रियामै रमाएर बस्दा अबोध छोराछोरीप्रति अन्याय हुन्थ्यो । यी छोराछोरीको शिक्षा र भविष्यबारे सोच्नु पर्दैन ? यो प्रश्नले मेरो माथामा लगातार घन ठोक्न थाल्यो ।

जनकपुरमा मैले काम गरेको चार वर्ष पूरा भयो । तीन वर्ष पूरा भएपछि सरुवा हुन पाउने नियम थियो । यता आफ्नै आँखा अगाडि केही डाक्टर दुई दिन जनकपुरमा हाजिर गरेर काजमा काठमाडौँ पुगिसकेका थिए । यस्तो स्थितिले मलाई भित्रैदेखि आहत बनायो । अनि मैले निर्णय गरेँ, काठमाडौँ जाने र डीएससी पढ्न फेरि सोभियत संघ जाने । उता गएर पेडिअट्रिक सर्जन बन्ने विचार आयो । कान्ति बाल अस्पतालमा एक जना पनि सर्जन थिएन । फर्केर आएपछि कान्ति बाल अस्पतालमा सर्जन भएर काम गर्ने इच्छा जागेर आयो ।

यसो गर्दा मेरा बच्चाहरू काठमाडौँका स्कूलमा पढ्न पाउनेछन् । अक्साना पनि नेपाली भाषा पढ्न विश्वविद्यालय जान सक्नेछिन् । ठिक यही समयमा थाहा भयो कि डा. केशवराज राजभण्डारी पेडिओट्रिक शल्यचिकित्सा पढ्न ब्रिटेन जाने तय भएको रहेछ । फेरि मैले विचार गरेँ, म किन युरोलोजीमा डीएससी नगरूँ ! मेरो यो विचारमा मेरा काका उद्धवदेव भट्ट (जो तत्कालिन परराष्ट्र सचिव हुनुहुन्थ्यो) लाई सुनाएँ । उहाँले मलाई ठूलो समर्थन र सहयोग गर्नुभयो । सोभियत संघबाट यूरोजोजीमा डीस्सीका लागि एक सिट उपलब्ध गराई स्वास्थ्य मन्त्रालयबाट अध्ययन बिदा पनि मिलाइदिनुभयो ।

अब मलाई जनकपुरबाट हिँड्न कुनै पनि स्थानीय मोर्चाले रोक्न सक्ने भएन । अञ्चलाधीश र राजनीतिक नेताहरूको पनि केही सिप नलाग्ने भयो । सरुवापूर्जी मेरो हातमा परिसकेको थियो । स्तरीय अध्ययनको निम्ति जान पाउने कुराले मन खुशी र उत्साहित भएको थियो । यससँगै जनकपुरका अति अभावग्रस्त र दमित बिरामीहरूलाई छोड्नु पर्दा मेरो मन उदास पनि थियो ।

ती बिरामी र पीडितहरू मेरो मनमा बादल भएर मडारिन थाले । ती मानिसहरू अशिक्षित गरीव थिए । पौष्टिक खाना थिएन । मानव सुहाउँदो घर र शौचालय थिएन । दिसापिसाबका लागि खुला मैदान धाउनुपथ्र्यो । सर्पदंशको बिगबिगी थियो । आपतकालीन स्वास्थ्य सेवाको कुनै प्रबन्ध थिएन । हुन त मेरो उपस्थितिले मात्र त्यहाँ उपचारको सबै समस्या समाधान हुन्थ्यो भन्ने होइन तर केही राहत अवश्य हुन्थ्यो । मसँग अर्काे विकल्प पनि थिएन । म जनकपुरबाट बिदा हुने पक्का भयो । धेरै राजनीतिक नेताहरूले मलाई घरमा बोलाएर शुभकामना दिए । यसो गर्नेमा कांग्रेस, कम्युनिस्ट र पञ्च पनि थिए । ती सबै कुनै न कुनै रूपमा अस्पतालको गतिविधिमा मेरा सहयोगी थिए । ती सबैको घरमा पुगेर मैले अपरिवहनीय बिरामीहरू ओछ्यानमै हेरेको थिएँ ।

जनकपुर छोड्ने दिन अस्पतालका कर्मचारी, चिकित्सक साथीहरू र परिचारिकाहरूले हामीलाई मालाले सिँगारेर शुभयात्राको कामना गरे । जनकपुरवासीले गरेको बिदाइ र उनीहरूको शुभकामना मेरो स्मरणमा अमर बनेर बसेको छ । कति युवायुवतीहरूले रूखमा चढेर हात हल्लाए । कैयौँ वृद्धवृद्धाहरू रोए । त्यो समय अहिलेको जस्तो प्राविधिक सुविधायुक्त थिएन । हुन्थ्यो भने ती हृदयस्पर्शी दृश्यका तस्वीरहरू आज पनि मसँग हुने थिए । त्यसो भएन तर पनि मेरो मस्तिष्कमा ताजा छ ।

हामी काठमाडौँ आयौँ । म आमाबुबा र दाजुभाइ भएको आफ्नै घरमा पुगेँ, मेरो ‘विदेशी परिवार’का साथ । आमाबुबा र प्यारा परिवारजनसँग कालिकास्थानस्थित घरमा पुनर्मिलन भयो । म त फेरि पनि विदेश जानुपर्ने थियो । घरमा केही दिनको पाहुना जस्तै भएँ– पारवहन सुविधा उठाउन । यो पारवहन शिविरमा सबैभन्दा ठूलो चुनौती र मौका मैले जुनसुकै हालतमा पनि मेरी जननी, मेरी आमासँग धित मर्ने गरी मन खोलेर कुरा गर्नु थियो । मेरो मनमा गुम्सिएको भारी बिसाउनु थियो । म यो धोको कुनै पनि हालतमा यही पटक पूरा गर्न चाहन्थेँ । म ट्रान्जिटको मुसाफिर जस्तो छोरो, फेरि आमालाई कहिले भेट्न सक्छु, के थाहा ! ज्योतिषीहरूलाई चिना देखाएर अर्को सम्भावनाको खोजीमा पनि म लाग्नेवाला थिइनँ । अहिले मलाई राम्रो मौका परेको थियो । आमासँग कुरा गर्न मलाई पर्याप्त फुर्सद पनि थियो । यस्तो राम्रो मौका चुक्न नदिन म दृढ थिएँ ।

लाग्थ्यो, मेरो मनको व्यथाको सबैभन्दा ठूलो विशेषज्ञ चिकित्सक मेरी आमा हीरादेवी भट्टमात्र हुनुहुन्थ्यो । म यो विश्वको सर्वश्रेष्ठ चिकित्सकलाई देखाउन लाइनमा बसेर पालो पखिरहेको थिएँ ।

एक दिनआमा कौसीमा घाम तापेर एक्लै बस्नुभएको थियो । म पनि आमाकै सामुन्ने घुँडा मारेर बस्न आइपुगेँ । म आमालाई आफू फेरि विदेश जानुपर्ने बाध्यताबारे वर्णन गर्न चाहन्थेँ । म बोल्न अघि सरेर ‘आमा’मात्रै के भनेको थिएँ, म त रुन थालिहालेछु । आँसुको वर्षा भयो असारलाई पनि जित्ने गरी । आँसु थामिएन, घुँक्कघुँक्क भइरह्यो । वैज्ञानिकहरू विश्वास गर्छन्, भावनात्मक भएर रोएको बेलाको आँसु अरू बेलाको भन्दा निकै फरक हुन्छ । संवेगात्मक समयको आँसुको रासायनिक बनावट तथा सम्मिश्रणमा धेरै मात्रामा प्रोलाकटिन हर्मोन, एड्रेनोकोरटिको ट्रोपिकहर्मोन, लिउ– एनकेफालिन, पोटास, म्याग्नेसियम इत्यादि हुन्छन् । यीहर्मोन र तत्व मैले कति खर्चे हुँला ! मानौँ त्यति आँसुले म यी हर्मोन र तत्वबाट अझै भरिएको छु । खहरे भयङ्कर नदी नहुन्जेल त्यसले आँसुको मुहान फुटाएको फुटायै छ ।

म त अझ जोरले रुन थालेछु । बालकृष्ण समको एउटा निबन्ध छ ‘रुनेको केही विराम छैन’ । म यसरी रुन थालेपछि आमाले मेरो टाउको मुसार्नुभयो । मलाई आफ्नो नगिचमा राखेर मेरो टाउको आफ्नो शरीरको तकियामा राखिदिनुभयो । मेरो टाउको विश्वकै सबैभन्दा हलुका प्वाँखहालेर बनाएको तकियामा झैँ भएर अडियो । आमाले आफ्ना नरम हातले मेरो घुम्रिएको कपाल मुसारिराख्नु भयो । अनि भन्नुभयो, ‘तँ थाकिस् ।’ म मौन रहेँ । एकै छिनपछि आमाले फेरि भन्नुभयो, ‘धेरै थाकेपछि पनि आफ्ना मनका व्यथा कसैलाई भन्न नपाउँदा रोएर मन हलुङ्गो पार्नुपर्छ । मैले पनि मनको व्यथा समाप्त नहुँदासम्म डाँको हालेर रोएरै मन हलुङ्गो पारेकी छु । धेरैपल्ट ज्यूको काखमै मुन्टो राखिवरी रोयो हुँ… ।’

झण्डै आधा घन्टापछि मेरो मन शान्त भयो । मानौँ, आँसु नै सिद्धियो । आँसुको मुहानै सुक्यो । आँसुको खडेरी प¥यो । आँखा मरुभूमि भए । रुन बन्द भएपछि म बोल्न थालेँ ।

आमा ! म बच्चाहरूलाई अलिक राम्रो स्कूलमा पढाउन चाहन्थेँ, अक्सानाले नेपाली भाषा सिकेको हेर्न चाहन्थेँ । अक्साना नेपाली भाषा बोल्न, पढ्न र लेख्न सक्ने होऊन् भन्ने चाहन्थेँ । बच्चाहरू स्कूल गएपछि अक्साना कुनै काम गर्न चाहन्छिन् । उनलाई नेपाली पढाउने राम्रो गुरुबाट भाषा सिक्ने ठूलो रहर छ । त्यसपछि उनी ब्रिटिस वा अमेरिकी इङ्लिस सिक्न चाहन्छिन् । जनकपुरमा यस्तो केही पनि सम्भव थिएन । चार वर्ष जनकपुरमा काम गरेपछि मैले भक्तपुर भए पनि सरुवा गरिदेऊ भनेर हारगुहार गरेँ तर कसैले सुनेन । मेरो समस्या कसैले बुझ्न चाहेन, कसैले चासो राखेन ।

मसँगै काम गर्ने सर्जनहरूलाई ल्याप्रोस्कोपिक ट्रेनिङको निम्ति अमेरिका पठाउँदैछन् । मलाई एक शब्द पनि कसैले भनेन । म पनि त त्यो प्रशिक्षण लिन चाहन्छु । खोइ मलाई त्यो मौका ! मैले बेहोस गर्ने डाक्टर नभएको ठाउँमा जति ठूला शल्यक्रिया गरेँ, त्यति त मेरा सहपाठीले बढी जनशक्ति हुँदा पनि बाहिरतिरका अस्पतालमा गर्दैनन् । काठमाडौँमा सेवादिने चिकित्सकहरूकै बीचबाट मात्र थप उच्चस्तरीय अध्ययनका लागि विदेश पठाउँदैछन् । के म नेपालीआमाको छोरो होइन ! आमा ! विभाग र मन्त्रालयमा बस्ने हाकिमहरू विवेकशील हुन हिच्किचाउँदा रहेछन् । तिनीहरू त ऐनकानून पनि उल्लंघन गर्न लाजसरम केही मान्दा रहेनछन् । ती त त्यहाँ रवाफ देखाएर आफ्नो स्वार्थपूर्तिका निम्तिमात्र जागिर पचाउँदा रहेछन् । अञ्चलाधीश जस्तो उच्चकार्यालयका मान्छे पनि भाँचिएको हड्डी केही नभएको भन्न र शव परीक्षणमा मृतकको वर्णन उल्टो पारिदेऊ भन्दै कड्किन सक्दा रहेछन् । आफ्नै मुखले भनेको कुरा त्यही मुखले फेर्न सक्दा रहेछन् ।

यहाँ थुप्रै मानिस आँखाअगाडि एउटा र आँखापछाडि अर्को नाटक रच्दारहेछन् । अनेक खेल हुँदोरहेछ । कपट गरेर फाइदा लिनेको संख्या गनेर साध्य नै रहेनछ । उनीहरू बिरामी नभए पनि हामी सरकारी चिकित्सकले ठूलो रोग देखाएर लेख्नुपर्दो रहेछ । अनि महँगो र धेरै औषधि लेखिदिएर दस्तखत गरिदिनु पर्दो रहेछ । त्यतिले पनि नपुगेर कतिलाई त विदेशमा उपचार गर्नुपर्ने भन्दै कडा रोगको नाम लेखेर सिफारिस दिनुपर्दो रहेछ । त्यसो नगर्दा धम्क्याउँदा रहेछन् । बदमास चिकित्सक, भनेको नमान्ने, सरकार विरोधी इत्यादि भनेर ‘माथि’ विवरण पठाउँदा रहेछन् । एउटाले पाउन लागेको तक्मा खोसेर अर्कैको छातीमा टाँसिदिँदा रछन् ।

आमा ! यहाँ त कति बुझेर सक्नु र, जताततै नाटकै नाटक रहेछन् । रङ्गमन्च नै रङ्गमन्च रहेछन् । आमा ! आफ्नो काम र जागिरको लोभ गरेर मैले परिवारका सबै सदस्यको अधिकार हनन गर्न मिल्छ र ! के म त्यतिसम्म निर्दयी, अबुझ र अहङ्कारी हुन सक्छु र ! मलाई त्यसो गर्न सुहाउँछ र ! आमा ! भन्नुस् त के म कामको नसामा लट्ठ छु भन्दैमा परिवारप्रति क्रुर, निर्दयी र विकृत हुन पाउँछु र ! के मैले कमाएर परिवार पालेको छु भन्दैमा उनीहरूको अधिकार हनन गर्न मिल्छ र !

यसरी म बोलिरहेँ । आमाले शान्त मुद्रामा मेरो कुरा सुनिरहनुभयो ।

मेरो कुरा सकिएको बुझेर होला, आमाले भन्नुभयो, ‘हो बा ! यहाँ तँलाई गाह्रो छ । यो देशमा इमानदार मान्छेलाई धेरै गाह्रो छ । तँ जा तर सधैँ उतै नबसेस् ।’

मेलै भने, ‘आमा ! उता बस्ने रहर भए सुरुमै बस्थेँ, किन फर्किन्थेँ र ! अमेरिका जान खोजेको भए उतै हुन्थेँ, उहिल्यै उद्धव काकाले बोलाउनुभएको हो तर म गइनँ । युरोपमा भएका मेरा अफ्रिकी साथीहरूले छिटै यता आइज, तँलाई कामको छेलोखेलो छ भनेर चिठी लेखेका लेख्यै थिए । मसँगै पढेका धेरै साथीहरू अहिले त्यतै रमाएका छन् तर म गइनँ । मलाई र अक्सानालाई नेपालमै काम गर्ने रहर थियो । हामी अमेरिका वा ब्रिटेन गएको भए बच्चा पढाउन र अक्सानाले भाषा सिक्न सजिलो हुने थियो । कुनै समस्या हुने थिएन । म पनि प्रशस्त काम पाउँथेँ, आत्मसन्तोष नहुने थिएन होला तर म नेपालमै काम गर्न र यहाँका गरिब बिरामीको उपचार गर्न चाहन्थेँ । आफ्नो यही चाहनाका कारण म नेपाल आएँ ।

आमा ! म काठमाडौँ, पोखरा, विराटनगर वा अरू जुनसुकै शहरमा बसेर आफ्ना बच्चा पढाउन सक्छु, अक्सानालाई पनि कुनै काममा लगाउन सक्छु । अहिले म फेरि विदेश गएर नयाँ र उच्च उपाधि लिनेछु अनि एक घण्टा पनि त्यहाँ बढी नबसी हजुरहरूका अगाडि उपस्थित हुनेछु ।
 
मेरो कुरा सुनेर आमाले भन्नुभयो, ‘झा बा झा, तसो भया झा ।’

हामी आमाछोराले धेरै बेर कुरा ग-यौँ । मैले कहिल्यै पनि यति धेरै बेर आमासँग एक्लै कुरा गरेको थिइनँ । आमासँग मन खोल्न पाएको थिइनँ । बुबाज्यूसँग त यसरी मैले दुई मिनेट पनि कुरा गर्ने अवसर कहिल्यै पाइनँ । बुबाज्यूसँग मनको कुरा गर्ने गरी सँगै बस्ने अवसर नै मिलेन । आमासँग अघाउने गरी कुरा गर्न पाएर प्रफुल्ल भएँ । मानौँ, मैले सगरमाथाको चुचुरो टेक्ने रहर मेटेँ । मेरो मन चङ्गा भयो । म आफू मनको जेलभित्र थुनिएको अनुभव गर्थें, अब मुक्त भएँ । मनमा औडाह थिएन । भयमुक्त भएको थिएँ ।

…

(नमस्कार ! एउटा कुरा भनौं है, तपाईं पनि लेख्नु न । जीवन र जीवनसँग सम्बन्धित कुनै पनि कुरा लेख्नु । नेपालनाम्चा तपाईंको मिडिया साथी त हो । र, nepalnamcha@gmail.com यसको इमेल हो । यही इमेलमा आफ्नो परिचय, फोटोसहित आफ्ना मनका अनेक कुरा, सबै कुरा पठाउनुहोला ।)